Những người thu gom rác thải tự do ở Việt Nam thường bị kỳ thị hoặc lãng quên, nhưng họ đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc giữ cho đất nước sạch sẽ và xanh hơn.
Mỗi ngày, từ sáng sớm đến khuya muộn, những người thu gom rác đạp xe khắp các con phố Hà Nội để tìm kiếm những vật liệu có thể bán. Trong số đó có chị Lương Thị Hoa, gương mặt hằn rõ dấu vết của hơn ba thập kỷ gắn bó với nghề này. Chị nói rằng mình đã nghe và chịu đựng đủ mọi lời lẽ khó nghe. Gần đây, khi đang gọi mua đồ phế liệu, một giọng nói từ xa hét lên: “Đồng nát, biến đi!”
“Đồng nát” vốn nghĩa là đồng vụn, nhưng giờ đây được hiểu là “nhặt nhạnh.” Chị Hoa và đồng nghiệp thường bị gọi bằng những cái tên liên quan đến đồ vật họ mua bán: đồng nát, ve chai, sắt nhựa—bất cứ thứ gì có thể tái sử dụng và bán được—hoặc phế liệu. Những lời gọi này mang ý miệt thị, nhưng công việc của họ lại rất quan trọng với sự phát triển bền vững của cộng đồng nơi họ sống.
Những người thu gom rác tự do như chị Hoa thực sự là những chiến binh tuyến đầu chống biến đổi khí hậu. Ở các quốc gia không có hệ thống tái chế chính thức, họ thường chịu trách nhiệm thu gom, phân loại và tái chế một lượng lớn rác thải, ngăn không để chúng làm tắc nghẽn dòng chảy hoặc gây ô nhiễm môi trường. Theo báo cáo năm 2021 của Liên minh Toàn cầu về Giải pháp Thay thế Lò đốt (GAIA), những người như chị Hoa được mô tả là động lực thúc đẩy thế giới không rác thải.
Tại Việt Nam, các lao động này thu mua khoảng 30% lượng rác thải ở các thành phố. Hơn 90% hoạt động tái chế trong nước cũng được thực hiện bởi lao động tự do, chủ yếu tại các “làng nghề”, nơi người dân tận dụng để kiếm thêm thu nhập từ việc nông nghiệp và thủ công.
Anh Hoàng Đức Vượng, chủ tịch Hội đồng quản trị của Vietcycle – một công ty tại Hà Nội chuyên xử lý rác thải nhựa và hỗ trợ người lao động thu gom rác – ước tính có khoảng hai đến ba triệu người làm công việc thu gom rác tại Việt Nam (bao gồm cả “những nhóm lao động đa dạng như người nhặt rác, shipper, v.v.”). Trong khi đó, GAIA cho biết số lượng người làm việc trong ngành tái chế tự do trên toàn cầu dao động từ 12,6 triệu đến 56 triệu.
Vai trò không được công nhận trong chu trình
Kể từ năm 2009, những người nhặt rác đã trở nên dễ thấy và thẳng thắn hơn trong các vấn đề liên quan đến biến đổi khí hậu. Việt Nam thậm chí đã trở thành thành viên của Liên minh Quốc tế về Người Nhặt Rác để tăng cường sự công nhận và nâng cao vị thế của họ trong hệ thống quản lý rác thải chính thức. Tuy nhiên, theo anh Hoàng, các dự án về khí hậu ở Việt Nam mới chỉ bắt đầu tính đến sự tham gia của họ.
“Cần có thêm nhiều nỗ lực để lôi kéo những người thu gom rác tự do,” anh Hoàng nhận xét. “(Hiện tại), họ chỉ tập trung vào việc trích xuất các vật liệu tái chế để bán.”
Một chu trình tái chế rác thải tự do bao gồm việc thu gom và phân loại rác của những người nhặt rác, sau đó bán lại những thứ đã được phân loại cho các trung tâm thu mua. Các trung tâm này tiếp tục phân loại lần nữa và vận chuyển đến các trạm trung chuyển, cuối cùng đến các cơ sở tái chế chuyên nghiệp. Theo GAIA, công việc của những người nhặt rác tự do mang lại nhiều lợi ích cho ngành quản lý rác, bao gồm giảm chi phí vận chuyển và xử lý rác, tăng thu nhập từ việc bán vật liệu tái chế, và giảm chi phí thu gom rác.
Mặc dù đóng vai trò quan trọng trong hệ thống quản lý rác, những người nhặt rác tự do thường bị coi là thất nghiệp hoặc thiếu việc làm. Sự thiếu hiểu biết về công việc của họ cũng dẫn đến việc họ thường xuyên bị phân biệt đối xử và xa lánh. Tại Việt Nam, cách nhìn phổ biến về những người làm nghề này thường tiêu cực: bị xem là “tay dính bẩn”, ít học, thấp kém và bẩn thỉu.
Chị Hoa chia sẻ rằng nhiều người nghĩ như vậy vì những người thu gom rác như chị trông và nói năng có vẻ nhà quê – từ ám chỉ những người từ nông thôn lên. Quả thực, nhiều người làm nghề nhặt rác tại các đô thị lớn của Việt Nam là từ các vùng nông thôn lân cận. Đa phần họ cũng là phụ nữ; thực tế, hệ thống tái chế rác thải ở Việt Nam có lực lượng lao động đến 60% là nữ giới, mặc dù công việc này thường rất vất vả. Chị Hoa và các đồng nghiệp cho biết họ phải chở đến 30 kg trên xe đạp mỗi lần và trung bình di chuyển 20 km mỗi ngày, bất kể nắng hay mưa.
Chị Hoa cho rằng có lẽ tốt nhất là ít đàn ông làm nghề này, vì chị nghĩ rằng phụ nữ chịu đựng sự nhục nhã nhỏ nhặt tốt hơn, trong khi đàn ông thường có cái tôi lớn.
“Nếu đàn ông bị sỉ nhục bởi người lạ,” chị nói, “họ có thể đánh nhau và gặp rắc rối với công an.”
Anh Hoàng – chủ tịch Vietcycle – nhận xét rằng phần lớn những người nhặt rác là phụ nữ từ các gia đình khó khăn. Anh chia sẻ: “Thường thì khi đàn ông không thể làm trụ cột kinh tế cho gia đình, phụ nữ sẽ hy sinh bản thân nhiều hơn và làm nhiều công việc để kiếm sống. Đây gần như là truyền thống của chúng ta.”
Khởi đầu từ đồng vụn
Theo cuốn sách Những người nhặt rác và nghề nhặt rác ở Hà Nội: Sự hiện diện trong cộng đồng năm 2021 của Nguyễn Thái Huyền thuộc Đại học Kiến trúc Hà Nội, ngành nghề nhặt rác ở Việt Nam bắt nguồn từ làng Nôm, xã Đại Đồng, tỉnh Hưng Yên. Phụ nữ ở làng này, nổi tiếng với nghề đúc đồng, đã thu gom hoặc mua đồng vụn để bán lại cho các xưởng đúc, giúp chồng con có tiền đi học. Dần dần, việc bán phế liệu trở thành một nghề phổ biến không chỉ với phụ nữ, mà còn với những người không còn mặn mà với nghề nông hoặc nghề đúc đồng.
Đối với một số người nhặt rác hiện tại ở Hà Nội, sự kiện SEA Games lần thứ 22 chính là bước ngoặt khiến họ chọn nghề này. Việt Nam là nước chủ nhà cho SEA Games năm 2003; trong nỗ lực dọn dẹp thủ đô cho sự kiện thể thao khu vực, chính quyền Hà Nội đã cấm bán hàng rong tại nhiều nơi.
Chị Nguyễn Thị Mây khi đó là một người bán hàng rong; chị chứng kiến sinh kế của mình gần như biến mất. Nhưng chị Mây, quê ở Hà Nam, nhớ lại: “Tôi không có thời gian khóc lóc vì mất việc. Tôi bắt đầu đi nhặt rác ngay lập tức.”
Tương tự, chị Trần Thị Tuy từ Hải Dương cũng trải qua hoàn cảnh tương tự. Chỉ với một chút vốn nhỏ, đôi găng tay và khẩu trang, chị Tuy bắt đầu nhặt rác ở Hà Nội vào năm 2003 vì ảnh hưởng của SEA Games đến công việc trước đây của chị. Năm sau, chị chuyển vào TP. Hồ Chí Minh nhưng vẫn tiếp tục công việc nhặt rác.
Mây, Hoa và Tuy vẫn chưa được đào tạo về các khía cạnh kỹ thuật của việc thu gom, phân loại và tái chế rác thải. Những người thu gom rác thải có kinh nghiệm hơn đã dạy họ cách thu gom và phân loại các vật dụng bỏ đi bằng tay. Nhưng họ vẫn còn nhiều điều phải học về nhiều vật liệu có thể tái chế, dẫn đến việc họ bị lừa mua phải rác thải không có giá trị kinh tế.
Có lần, Mây mua một máy bơm nước, nghĩ rằng đó là đồng nguyên chất, điều đó có nghĩa là cô có thể bán lại với giá hời.
Cô kể lại, “Khi tôi đến kho phế liệu, chủ sở hữu nói với tôi rằng đó là nhôm và trả cho tôi ít hơn nhiều so với số tiền tôi đã mua. Tôi đã lỗ rất nhiều.”
Bây giờ, Mây luôn mang theo một nam châm để kiểm tra xem một món đồ nhất định có phải là đồng thật hay chỉ được mạ đồng.
Ngày làm việc rất dài
Đối với chị Mây, một ngày làm việc năng suất bắt đầu từ 4 giờ sáng và kết thúc lúc 10 giờ tối, hoặc bất cứ khi nào chị giao xong đống rác cuối cùng đến bãi phế liệu. Chị đã lên kế hoạch thu gom rác lúc 5 giờ sáng gần các quán bar và nhà hàng, vì đây là lúc các nơi này thường bắt đầu vứt bỏ lon nước ngọt từ đêm trước. Chị cho biết, khoảng 6-7 giờ tối cũng là thời điểm tốt để thu gom rác, vì lúc này các gia đình bắt đầu đổ rác sinh hoạt.
Chị Mây thường tìm bốn loại rác chính có tiềm năng bán được: giấy và bìa cứng, nhựa, nhôm, và sắt. Trung bình, chị kiếm được từ 5 đến 6 triệu đồng mỗi tháng, tương đương với mức lương tối thiểu hàng tháng của một công chức cấp thấp ở Hà Nội.
“Làm nghề thu mua đồng nát tốt hơn làm hàng rong,” chị Mây khẳng định. “Tôi chắc chắn kiếm được gì đó mỗi ngày. Tôi không phải mang trái cây từ quê lên Hà Nội rồi có thể lại mang trái cây hỏng về.”
Chị Hoa và chị Tuy, mặc dù chủ yếu mua rác tái chế, nhưng sẵn sàng thu gom mọi thứ được cho miễn phí. Nói chung, rác thải sinh hoạt không được phân loại tại nguồn. Hai chị chia sẻ rằng rất khó để họ xác định giá trị kinh tế của các vật dụng bị vứt bỏ ngay khi nhìn thoáng qua, nên họ cứ lấy tất cả những gì có thể. Thêm vào đó, cả hai đều không muốn ở lại lâu trong ngõ hay khu phố nào vì sợ bị đuổi đi.
“Một số người thấy thương tôi, mặc dù tôi sẵn sàng mua và trả tiền,” chị Hoa nói. Nhưng chị nhấn mạnh: “Tôi không xin ai giúp đỡ.”
Trần Phong, một chuyên gia trẻ đến từ Thành phố Hồ Chí Minh, cho biết trước đây, anh thường bán giấy vụn cho những người nhặt rác để kiếm chút tiền tiêu vặt. Nhưng kể từ khi anh nhận thức rõ hơn về việc tái chế và công việc mà những người phụ nữ như Hoa, Tuy và Mây làm, giờ đây anh tặng miễn phí rác thải tái chế của mình như một cách để hỗ trợ những người phụ nữ này.
“Thấy họ mang theo hàng chục kg (vật liệu), tôi không nỡ tính tiền họ cho những thứ tôi có thể không cần”, Phong nói.
Biến động giá cả
Giá phế liệu phụ thuộc vào loại rác cũng như thị trường. Thời điểm cũng đóng vai trò quan trọng.
“Năm ngoái, một ký bìa cứng trị giá 4.000 đồng (0,16 USD),” chị Mây kể. “Nhưng năm nay, chỉ còn 2.000 đồng (0,08 USD). Chủ bãi phế liệu bảo tôi rằng Trung Quốc không còn thu mua những vật liệu này nữa. Tôi cũng không rõ tại sao.”
Tuy nhiên, giống như chị Hoa và chị Tuy, chị Mây hiếm khi thắc mắc về sự biến động của giá phế liệu. Dù các bãi phế liệu mọc lên khắp các thành phố lớn, ba chị cho biết họ không thể bán hàng cho bất kỳ ai.
“Tôi chỉ bán cho những người mua quen với giá tốt,” chị Tuy nói, mặc dù chị chịu áp lực phải bán hết tất cả những gì mình thu gom được trong ngày; chủ nhà không cho phép chị lưu trữ bất kỳ loại rác nào trong phòng.
Nhiều lúc, những người nhặt rác không có khả năng mặc cả với người mua. Chị Hoa chia sẻ: “Thỉnh thoảng, tôi mệt quá không thể mang đống rác về nhà. Nên tôi phải bán với giá họ đưa ra.”
Điều này dù giá cả không hề tính đến công sức lao động của họ. Chị Mây kể lại có lần phải mang 20 kg phế liệu từ tầng 5 xuống. “Sau đó,” chị nói, “tôi nhận ra rằng tôi không thể bán nó.”
Cũng có những lúc thu hoạch ít. Ví dụ, vào những ngày đầu tiên của mỗi tháng âm lịch, mọi người tránh vứt đồ vì tín ngưỡng tôn giáo. Những người thu gom rác cũng không được phép đi xe đạp trên phố đi bộ vào cuối tuần; họ cũng không được phép mang đồ phế thải chỉ bằng tay vì tin rằng làm như vậy sẽ bị nhân viên an ninh chỉ trích.
Công việc này ngày càng khó khăn hơn trong những năm gần đây. Chị Tuy chia sẻ rằng chị đã phải làm việc chăm chỉ hơn vào mùa thu và mùa đông năm ngoái để bù đắp cho thời gian “COVID” khi không thể làm việc, cũng như những ngày hè khi thời tiết quá nóng để đi lại khắp thủ đô.
Hiện tại, họ không chỉ phải cạnh tranh với những người nhặt rác trẻ tuổi hơn, những người hiểu biết nhiều hơn về các thiết bị điện tử tái chế, mà còn với các lao động nhập cư khác.
“Ngày càng nhiều phụ nữ từ làng tôi bỏ nghề nông và bắt đầu nhặt rác ở Hà Nội,” chị Tuy nói.
Mặc dù vậy, chị Mây vẫn thấy mình may mắn hơn chồng, người làm nghề đạp xích lô ở Hà Nội. “Tôi có thể không kiếm được như nhau mỗi tháng,” chị nói, “nhưng tôi sẽ không bao giờ bị đói với nghề này, vì người ta luôn có thứ để vứt đi.”
